Tuy nhiên, về lâu dài cần có giải pháp cụ thể để thúc đẩy việc sử dụng tro, xỉ của các nhà máy nhiệt điện than làm nguyên vật liệu xây dựng, hướng tới giải quyết bài toán về vấn đề môi trường.

Nguy cơ hiện hữu

Nhiệt điện là một trong những ngành phát sinh chất thải lớn. Tính trung bình, để sản xuất ra 1kWh điện sử dụng nhiên liệu than cám sẽ thải ra từ 0,9 - 1,5 kg tro, xỉ. Hiện nay trên toàn quốc có 21 nhà máy nhiệt điện đang hoạt động và dự kiến sau năm 2020, cả nước sẽ có 43 nhà máy nhiệt điện. Do vậy, xử lý, tái sử dụng tro, xỉ, thạch cao của các nhà máy nhiệt điện là nhiệm vụ cấp bách trong bối cảnh hiện nay.

Theo Bộ Xây dựng, các cơ sở sản xuất vật liệu xây dựng đã chủ động nghiên cứu, đầu tư công nghệ để có thể sử dụng tro, xỉ, thạch cao thay thế nguyên liệu trong sản xuất vật liệu xây không nung, sản xuất xi măng, bê tông, nhưng lượng tro, xỉ, thạch cao được xử lý và đưa vào sử dụng còn hạn chế. Thực tế cho thấy, tổng lượng tro, xỉ, thạch cao chỉ tiêu thụ được hơn 30% (tương đương 5 triệu tấn) so với tổng lượng thải ra hàng năm.

TS. Đào Danh Tùng, Viện Vật liệu xây dựng, Bộ Xây dựng cho rằng, do chính sách trước đây không bắt buộc xử lý sử dụng tro, xỉ, thạch cao nên các cơ sở phát thải chỉ cần đáp ứng các tiêu chuẩn về môi trường. Cùng với đó, tro, xỉ, thạch cao cũng chỉ cần lưu chứa mà không tính đến việc xử lý, sử dụng làm nguyên liệu sản xuất vật liệu xây dựng hoặc dùng trong các công trình xây dựng.

Ngoài ra, hệ thống tiêu chuẩn kỹ thuật, quy chuẩn kỹ thuật cho xử lý, sử dụng tro, xỉ trong sản xuất vật liệu xây dựng và sử dụng trong các công trình xây dựng còn thiếu. Nhiều văn bản quy phạm pháp luật về quản lý chất thải chưa đi vào thực tế hoặc chưa có chế tài đủ mạnh khiến việc cung cấp, vận chuyển, sử dụng tro, xỉ, thạch cao chưa được đẩy mạnh…

“Dự kiến, nếu các nhà máy nhiệt điện được đầu tư theo quy hoạch và lượng tro, xỉ thải ra không được xử lý thì đến năm 2018 sẽ là 61 triệu tấn. Đến năm 2020 là 109 triệu tấn, đến năm 2025 là 248 triệu tấn và đến năm 2030 lên tới 422 triệu tấn. Điều này tạo ra những thách thức phải sử dụng diện tích đất khổng lồ để làm bãi chứa và nhiều áp lực môi trường khác, nguy cơ các nhà máy phải dừng sản xuất do không có đủ bãi chứa là một thực tế”, TS. Đào Danh Tùng bày tỏ lo ngại.

Theo nhận định của TS. Trần Văn Lượng, Cục kỹ thuật an toàn và môi trường công nghiệp, Bộ Công Thương, tất cả tro, xỉ của 21 nhà máy nhiệt điện than đang vận hành đều được phân tích và xác định là chất thải rắn thông thường, không phải là chất thải nguy hại. Tuy nhiên, theo QCVN 07:2009/BTNMT về ngưỡng chất thải nguy hại thì tro bay của các nhà máy nhiệt điện than thuộc đối tượng “có khả năng” là chất thải nguy hại. Đây là rào cản pháp lý gây hiệu ứng “tâm lý” trong ứng xử của cơ quan quản lý, cơ quan truyền thông và người dân đối với tro, xỉ nhiệt điện.

Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp sản xuất xi măng, gạch không nung và cơ sở sản xuất vật liệu xây dựng khác có khả năng sử dụng sử dụng tro, xỉ của nhà máy nhiệt điện than làm nguyên liệu sản xuất, nhưng lại không đủ điều kiện tiếp nhận tro, xỉ theo quy định của Nghị định số 38/2015/NĐ-CP ngày 24/4/2015 của Chính phủ do không có Giấy xác nhận bảo đảm yêu cầu bảo vệ môi trường theo Khoản 5 Điều 32 Nghị định số 38/2015/NĐ-CP.

TS Trần Văn Lượng cho biết thêm, các quy chuẩn kỹ thuật quốc gia đối với tro, xỉ làm vật liệu xây dựng, vật liệu san nền còn thiếu cũng dẫn đến việc khó xử lý, tiêu thụ tro, xỉ tại các nhà máy do bị đánh đồng với những quy định về quản lý, xử lý các loại chất thải rắn khác.
Tháo gỡ bất cập

Nhiệt điện Vĩnh Tân 2 là đơn vị khá chủ động trong việc tìm kiếm đối tác tiêu thụ tro, xỉ tại nhà máy. Hiện nay, một số đơn vị cũng đã tiến hành lấy mẫu tro, xỉ về thử nghiệm và dự kiến sẽ sử dụng tro, xỉ của Nhà máy trong thời gian tới như: Công ty Phú Thành Lộc lấy tro bay cung cấp cho Nhà máy xi măng này với khối lượng khoảng 3.000 tấn/tháng; Tập đoàn xi măng Vissai Ninh Bình; Công ty Hòa Kiến Nhân để sản xuất gạch không nung…

Nhiệt điện Vĩnh Tân 2 cũng đã ký kết hợp đồng xử lý tro, xỉ than cho dự án với Công ty CP Đầu tư Mãi Xanh để sản xuất vật liệu xây dựng. Dự kiến đầu quý 2/2018 sẽ đưa vào sản xuất 28 dây chuyền nhằm đảm bảo tiêu thụ hết lượng tro, xỉ của Nhiệt điện Vĩnh Tân 2.

Theo ông Bùi Văn An, Trưởng phòng an toàn Công ty Nhiệt điện Vĩnh Tân 2, mặc dù rất nỗ lực trong việc tìm kiếm đối tác tiêu thụ tro, xỉ, song hiện nay vẫn chưa có quy định, tiêu chuẩn cụ thể của Nhà nước về việc sử dụng tro, xỉ để san lấp mặt bằng, sử dụng trong xây dựng… Ngoài ra, công tác tuyên truyền về việc sử dụng tro, xỉ làm gạch không nung trong xây dựng… còn nhiều hạn chế. Vì vậy, các doanh nghiệp tiêu thụ tro, xỉ sản xuất một cách cầm chừng, đầu ra tiêu thụ không ổn định.

Ông Bùi Văn An cũng kiến nghị, các bộ, ngành Trung ương cần sớm ban hành quy chuẩn, tiêu chuẩn sử dụng tro, xỉ trong việc san lắp mặt bằng, xây dựng,…và đẩy mạnh tuyên truyền trong nhân dân về việc sử dụng sản phẩm làm từ tro, xỉ trong xây dựng như: gạch không nung, bê tông đầm lăng, phụ gia trong bê tông tươi…

Theo ý kiến của các chuyên gia tại hội thảo, nếu sử dụng tro, xỉ làm vật liệu xây dựng, Việt Nam có thể tiết kiệm hàng chục triệu tấn khoáng sản trong sản xuất, tiết kiệm hàng trăm ha diện tích làm bãi chứa và quan trọng hơn cả là xử lý cơ bản ô nhiễm môi trường chất thải rắn từ sản xuất công nghiệp, đảm bảo phát triển bền vững, thân thiện với môi trường cho ngành công nghiệp sản xuất điện.

Theo TS Trương Duy Nghĩa, một nhà máy điện 1.200MW, thải ra 1,2 triệu tấn tro, xỉ cần 15ha để chứa tro, xỉ/năm. Với quyết định 1696/QĐ-TTg ngày 23/9/2014, các nhà máy điện chỉ được cấp diện tích bãi chứa tro, xỉ đủ dùng cho nhà máy điện trong 2 năm, nghĩa là chỉ được cấp 30ha để chứa tro, xỉ.

Nếu không có biện pháp sử dụng tro, xỉ thì 2 năm không có ý nghĩa gì đối với tuổi đời của Nhà máy nhiệt điện. Để sử dụng tro xỉ làm vật liệu xây dựng, đặc biệt làm gạch không nung thì tốt nhất cần cấm sản xuất gạch nung. Năm 2003, Chính phủ Trung Quốc ban hành lệnh cấm sản xuất gạch nung (mỗi năm Trung Quốc cần 600 tỷ viên gạch) nên họ "lao" vào sản xuất gạch không nung, tro, xỉ của các nhà máy nhiệt điện đều được sử dụng một cách tối đa. Theo các báo cáo của Nhật Bản, Hàn Quốc thì lượng tro, xỉ của nhà máy điện ở những nước này cũng được sử dụng hết.

TS Trương Duy Nghĩa cho rằng: “Khi Chính phủ có lệnh cấm sản xuất gạch nung thì tro, xỉ của các nhà máy điện sẽ được tận dụng hết như các nước trên thế giới. Như vậy, nếu tro, xỉ của nhà máy nhiệt điện đốt than được sử dụng làm vật liệu xây dựng thì bài toán về tro, xỉ đối với môi trường sẽ không còn là vấn đề bận tâm. Vấn đề chỉ còn là chính sách ở tầm vĩ mô”.

Đồng quan điểm trên, TS Trần Văn Lượng cho rằng, cần thiết phải sửa đổi Nghị định số 38/2015/NĐ-CP ngày 24/4/2015 của Chính phủ theo hướng loại bỏ giấy phép “Giấy xác nhận bảo đảm yêu cầu bảo vệ môi trường” để các doanh nghiệp sản xuất xi măng, gạch không nung và nhiều cơ sở sản xuất vật liệu xây dựng dễ dàng tiếp cận và xử lý, tái chế tro, xỉ của nhà máy nhiệt điện than. Đồng thời, sớm ban hành các quy chuẩn kỹ thuật quốc gia đối với tro, xỉ làm vật liệu xây dựng, vật liệu san nền và đây là cơ sở quan trọng để quản lý chất lượng các loại tro, xỉ cũng như sử dụng các loại tro, xỉ cho các mục đích khác nhau...