Báo cáo tổng hợp mới đây của Cục Khoáng sản (Bộ TN&MT) cho thấy ĐBSCL hiện có 58 giấy phép khai thác cát san lấp (thời hạn 2020 - 2029) với tổng trữ lượng hơn 67 triệu m³, tổng công suất khai thác gần 14 triệu m³/năm. Nếu chỉ tính các giấy phép trong thời hạn 2023 - 2026 thì trữ lượng cát còn lại của ĐBSCL khoảng 26 triệu m³ với công suất khai thác khoảng 12 triệu m³ /năm. Trong khi đó, riêng về hạ tầng giao thông, 6 tuyến cao tốc triển khai trong giai đoạn 2022 - 2025 ở khu vực này cần gần 54 triệu m³ cát. Thêm vào đó là khoảng 36 triệu m³ cát cho các dự án giao thông cấp tỉnh đầu tư năm 2023, 2024.

Như vậy, dù có khai thác toàn bộ 26 triệu m³ cát còn lại (thời hạn 2023 - 2026), các địa phương ĐBSCL cũng chỉ đáp ứng được khoảng 29% nhu cầu cát cho hạ tầng giao thông trong 3 năm tới. Chưa tính mỗi năm nhu cầu cát cho xây dựng dân dụng, hạ tầng khác ở ĐBSCL và TP.HCM, Đông Nam bộ (khu vực chủ yếu sử dụng cát từ ĐBSCL) cũng lên đến hàng trăm triệu mét khối. Câu hỏi đặt ra là cát ở đâu đáp ứng cho nhu cầu khổng lồ này?
Tại Cần Thơ, theo thống kê sơ bộ của Sở TN&MT, giai đoạn 2021 - 2025 cần khoảng 34 triệu m³ cát san lấp, nhưng tổng trữ lượng cát của cả địa phương này chỉ còn khoảng 6,5 triệu m³, tức chỉ đủ đáp ứng chưa tới 20% nhu cầu. Tương tự, Sở TN&MT Vĩnh Long cho biết năm 2023, nhu cầu cát của tỉnh này gần 7 triệu m³, nhưng các mỏ được cấp phép chỉ đáp ứng được hơn 1,8 triệu m³, tức đạt khoảng 26%.

Ở Đồng Tháp, nếu như năm 2022, UBND tỉnh cấp phép khai thác cát sông với công suất khoảng 6 triệu m³/năm thì năm 2023 giảm còn 4 triệu m³. Trong khi đó nhu cầu cát của tỉnh này giai đoạn 2022 - 2025 lên đến khoảng 43 triệu m³. UBND tỉnh Đồng Tháp cho biết nhiều công trình sử dụng vốn ngân sách T.Ư, vốn ODA như: đường tỉnh 845, một số DA phát triển cơ sở hạ tầng… đang thiếu hụt nguồn cát nghiêm trọng, ảnh hưởng tiến độ thi công và giải ngân vốn đầu tư.

Riêng An Giang, nơi được xem là tỉnh có nguồn cát dồi dào nhất ở ĐBSCL, theo công suất cấp phép cũng chỉ có khoảng 7,2 triệu m³/năm. Trong đó, có 8 mỏ được cấp phép khai thác công suất gần 2,8 triệu m³ cát/năm và 8 khu vực nạo vét chỉnh trị dòng chảy kết hợp với tận thu nguồn cát có công suất hơn 4,3 triệu m³ cát/năm.

Tình trạng thiếu cát trầm trọng cũng đang đe dọa ảnh hưởng đến tiến độ của các tuyến cao tốc ở ĐBSCL. Đặc biệt, cao tốc Bắc - Nam, đoạn Cần Thơ - Cà Mau có tổng nhu cầu cát là 18,5 triệu m³ cát nhưng mới dự kiến có được 1,1 triệu m³ do An Giang cung cấp, còn hơn 17 triệu m³ chưa biết lấy ở đâu.

Trước đó, dự án Ngân hàng cát của WWF-VN từng dự báo rằng, tình trạng thiếu cát ở ĐBSCL sẽ còn rất dài khi số liệu quan trắc của Ủy Hội sông Mê Kông (MRC) cho biết lượng cát từ thượng nguồn Mê Kông bồi đắp cho ĐBSCL chỉ còn khoảng 7 triệu tấn/năm, trong đó khoảng 6,5 triệu tấn đổ ra biển.

Cán cân bồi đắp và lấy đi ngày càng mất cân đối khi lượng cát khai thác thực tế ở ĐBSCL hằng năm có thể lên đến 40 triệu tấn (tương đương khoảng 33 triệu m³), dẫn tới lượng cát thâm hụt hằng năm ở khu vực này có thể lên tới 39,5 triệu tấn cát. Con số thâm hụt cát sẽ càng lớn khi, tới năm 2040, MRC dự báo sẽ chỉ còn chưa tới 0,7 triệu tấn cát từ thượng nguồn Mê Kông bồi đắp cho châu thổ Cửu Long.